Το Ασκληπιείο είναι το πρώτο χωριό που συναντάμε ξεκινώντας από την ανατολική πλευρά του Δήμου Νότιας Ρόδου. Στ’ ανατολικά του χωριού, στη παραλία Κιοτάρι, βρίσκεται το εκκλησάκι της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος του 15ου αιώνα, με πολλά αρχιτεκτονικά μέλη και περίτεχνα μαρμάρινα κιονόκρανα αρχαιότερου ναού. Γιορτάζει 5 και 6 Αυγούστου όπου γίνεται και πανηγύρι.
Στη διαδρομή από Κιοτάρι προς Ασκληπιείο συναντάμε δύο μεταβυζαντινά εξωκλήσια αξιόλογου αρχαιολογικού ενδιαφέροντος, τον Άγιο Γεώργιο στα «Λαμπρά» και τον Άγιο Νεκτάριο. Αν ακολουθήσουμε ένα χωματόδρομο προς τα βορειοδυτικά του χωριού Ασκληπιείου συναντάμε άλλα δύο εκκλησάκια, τον Άγιο Ζαχαρία και τον Άγιο Γεώργιο στο «Κουναρά». Συνεχίζοντας τη διαδρομή μέσα σε ένα ωραίο δάσος από κωνοφόρα, συναντάμε το εκκλησάκι της «Ζωοδόχου Πηγής» ή «Αροσαλή» του 19ου αιώνα, όπου τη Παρασκευή μετά το Πάσχα, και κατά τη διάρκεια της ημέρας γίνεται πανηγύρι. Το πανηγύρι αυτό γίνετε μέσα στα πλαίσια της πεζοπορίας που γίνεται κάθε χρόνο κατά τη διάρκεια της Μεγαλοβδόμαδας και της εβδομάδας μετά το Πάσχα, για τη μεταφορά από χωριό σε χωριό της εικόνας της «Παναγίας Σκιαδενής».
Στους λάτρες της φύσης, θα προτείναμε να συνεχίσουν τη διαδρομή τους μέσα από μια πλούσια πανίδα και χλωρίδα και περνώντας από τον Άγιο Φανούριο θα φθάσουν στη μονή Μονή «Θάρρι» που ανήκει στα γεωγραφικά όρια του χωριού Λάερμα του όμορου Δήμου Λινδίων. Η μονή «Θάρρι» είναι ένας τόπος με αξιόλογη ιστορία και θρύλους, από την αρχαία Ρόδο ως Ναός του Απόλλωνα, μέχρι το σημερινό Ναό του Αρχάγγελου Μιχαήλ.
Στο δεύτερο χωριό που συναντάμε ακολουθώντας τη κεντρική οδό, είναι το Γεννάδι που είναι και το κέντρο του Δήμου Νότιας Ρόδου. Στη βορειοανατολική πλευρά του χωριού βρίσκεται η βυζαντινή βασιλική της Αγίας Αναστασίας της Ρωμαίας, κτισμένη το 12ο αιώνα με αρχαιότερα μαρμάρινα μέλη από το παλαιότερο ναό της Αναστάσεως. Διακοσμημένη με αξιόλογες βυζαντινές αγιογραφίες, από τις οποίες ξεχωρίζουν οι σκηνές από το μαρτύριο της Αγίας στο βόριο και στο νότιο τοίχο της εκκλησιάς και οι σκηνές από την Αποκάλυψη του Ιωάννη στα Δυτικά. Σήμερα στο προαύλιο της εκκλησίας φιλοξενείται και το νεκροταφείο του χωριού. Συνεχίζοντας τη διαδρομή μας προς βορειοδυτικά, συναντάμε το εξωκλήσι Αγίου. Σάββα του «Ηγιασμένου» που γιορτάζει και γίνεται πανηγύρι πρώτο Σάββατο μετά τις 15 Αυγούστου. Στα νοτιοανατολικά του χωριού, πάνω στον κεντρικό οδικό άξονα, κοντά σε μια ήσυχη και ανεκμετάλλευτη παραλία και κάτω από τον ίσκιο των δέντρων της αυλής του, βρίσκεται το εξωκλήσι του Αγίου «Γεωργίου του «Θα». Στην αυλή του, τη Δευτέρα του Πάσχα και κατά τη διάρκεια της ημέρας γίνεται πανηγύρι. Απέναντι από το Άγιο Γεώργιο τον «Θα» στο εσωτερικό του νησιού μέσα σε ένα κάμπο κοντά στη λιμνοδεξαμενή του «Σκολωνήτη», βρίσκεται ο Άγιος Γεώργιος ο «Σκολωνήτης». Ένα αξιόλογο και από φυσικού κάλους και αρχαιολογικής πλευράς εξωκλήσι του 18ου αιώνα. Κάθε χρόνο τη 1η Μαΐου, οι κάτοικοι του Γενναδίου και της γύρω περιοχής συγκεντρώνονται στον Άγιο Γεώργιο το «Σκολωνήτη», για να γιορτάσουν την «εργατική Πρωτομαγιά» και τον ερχομό της Άνοιξης
Συνεχίζοντας στο κεντρικό οδικό άξονα και εξακολουθώντας να έχουμε καθ’ όλη τη διάρκεια της διαδρομής μας στα αριστερά τη θάλασσα και στα δεξιά την ενδοχώρα, φθάνουμε σε μια ωραία παραλία του Χωριού Λαχανιά που λέγεται Πλημμύρι. Εκεί βρίσκετε το εξωκλήσι της Ζωοδόχου Πηγής που είναι κτισμένο πάνω σε αρχαίο ναό, απ’ τον οποίο σώζονται πολλά αρχιτεκτονικά μέλη και μαρμάρινα κιονόκρανα.
Φεύγοντας απ’ τη παραλιακή ζώνη και κατευθυνόμενοι προς δυτικά και προς την ενδοχώρα, στην είσοδο της Λαχανιάς συναντάμε το εκκλησάκι της Αγίας Ειρήνης του 16ου αιώνα, σήμερα νεκροταφείο του χωριού. Γιορτάζει στις 5 Μαΐου και γίνετε πανηγύρι το βράδυ της παραμονής στη πλατεία του χωριού.
Συνεχίζοντας τη πορεία μας στο εσωτερικό του νησιού και προς τα δυτικά, μέσα σ’ ένα δάσος από κωνοφόρα, συναντάμε το εξωκλήσι του Αγίου Θωμά που είναι ένα βυζαντινό εκκλησάκι του 14ου αιώνα, κτισμένο πάνω σε παλαιότερο παλαιοχριστιανικό. Από εκεί ακολουθώντας μια διαρκώς ανηφορική πορεία, σε υψόμετρο 400 μέτρων συναντάμε το χωριό Μεσαναγρός. Στη πλατεία του χωριού, είναι κτισμένη η εκκλησία «Κοίμησης της Θεοτόκου» τον 13οαιώνα, στο μεσαίο κλίτος μεγάλης τρίκλιτης παλαιοχριστιανικής βασιλικής του 6ου αιώνα, μίας από το συγκρότημα των τριών παλαιοχριστιανικών βασιλικών. Τα ερείπια των μεγάλων αυτών παλαιοχριστιανικών, τα ψηφιδωτά και οι μαρμάρινοι κίονες στον αρχαιολογικά διαμορφωμένο χώρο στο περίβολο της εκκλησίας, μαρτυρούν την εποχή των πειρατειών.
Επίσης μαρτυρούν και τη συγκέντρωση ενός μεγάλου πληθυσμού και την ύπαρξη μια πόλης, σ’ αυτό το απομακρυσμένο μέρος, από τις τότε απειλές της θάλασσας.
Από τον Μεσαναγρό κατευθυνόμαστε προς το Χωριό Κατταβιά, παίρνοντας το δρόμο της επιστροφής. Αν όμως ακολουθήσουμε ένα χωματόδρομο, μέσα σε μια διαδρομή οικολογικού ενδιαφέροντος, συναντάμε και μερικά εξωκλήσια αξιόλογου αρχαιολογικού ενδιαφέροντος και φυσικού κάλλους. Τα εξωκλήσια αυτά είναι, η Αγία Ειρήνη χρυσοβαλάντου, ο Άγιος Νεκτάριος, ο Άγιος Δημήτριος, ο Προφήτης Ηλίας (Μεσαναγρου), η Αγία Παρασκευή, ο Άγιος Νικόλαος, ο Προφήτης Ηλίας (Κατταβιάς), ο Άγιος Μηνάς και στη είσοδο της Κατταβιάς, συναντάμε τον Άγιο Σταμάτη. Στη Κατταβιά, συναντάμε και ένα από τα πιο αξιόλογα θρησκευτικά μνημεία του 10ου αιώνα, με πλούσια αγιογράφηση και πολλά μαρμάρινα μέλη αρχαιότερου κτίσματος. Αυτό είναι η εκκλησία της Παναγιάς «Καθολικής» που είναι και νεκροταφείο του χωριού. Γιορτάζει στις 15 Αυγούστου, όπου γίνεται και πανηγύρι τη παραμονή το βράδυ. Τριήμερο πανηγύρι γίνεται στη Κατταβιά και στις 25, 26 και 27 Ιουλίου, κατά τη γιορτή της Αγίας Παρασκευής, στη οποία είναι αφιερωμένη η εκκλησία του χωριού και του Αγίου Παντελεήμονα. Ο Άγιος Παντελεήμονας που βρίσκεται στο δρόμο που ενώνει τη Κατταβιά με την κεντρική οδό. Πάνω στη κεντρική οδό συναντάμε και το κτιριακό συγκρότημα της Καθολικής εκκλησίας του Αγίου Μάρκου. Ακριβός απέναντι από τον Άγιο Μάρκο, κάτω από τον ίσκιο των τόξων που σχηματίζουν δύο σειρές από κυπαρίσσια, υπάρχει ένα δρομάκι που οδηγεί στο εξωκλήσι του Αγίου Γεωργίου του 17ου αιώνα. Η καμπάνα του εξωκλησιού που είναι μια παλιά οβίδα του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου, εύχονται οι κάτοικοι να σηματοδοτεί και τη τελευταία κατοχή του νησιού. Ο χωματόδρομος αυτός καταλήγει σε δύο ανεκμετάλλευτες, ήσυχες και αμμουδερές παραλίες, τον «Αϊ Γιώργη» και το «Μαύρο Κάβο».
Επιστρέφουμε στη κεντρική οδό και κατευθυνόμαστε στη δυτική παραλία του νησιού, διασχίζοντας το παραθαλάσσιο δρόμο. Στ’ αριστερά μας «αρμενίζει» το «Μαρμαρωμένο Καράβι» της Παναγιάς της Σκιαδενής, ένα νησάκι που κάποτε ήταν πειρατικό καράβι και η Παναγία το πέτρωσε. Απέναντι, μέσα στο βουνό, βλέπουμε το μοναστήρι της Παναγίας, το σημαντικότερο προσκύνημα στη Νότια Ρόδο. Όπως μαρτυρούν μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη, ήταν λατρευτικός τόπος από την αρχαιότητα, ως ναός της θεάς Άρτεμης. Σήμερα υπάρχει ένας βυζαντινός ναΐσκος που χρησιμοποιείται ως ιερό βήμα, με προσθήκη κυρίως ναού Δωδεκανησιακού τύπου. Ή μονή είναι αφιερωμένη στο «Γενέθλιο της Θεοτόκου». Αξιόλογη και η ασημοεπένδυτη εικόνα της Παναγίας του 19ου αιώνα με το βασανισμένο πρόσωπο, τα εκφραστικά μάτια και το σημάδι από τον άπιστο στη δεξιά παρειά. Η εικόνα αυτή λιανεύεται με πεζοπορία από χωριό σε χωριό, κατά τη διάρκεια της Μεγαλοβδόμαδας και της εβδομάδας μετά το Πάσχα. Γιορτάσει στις 8 Σεπτεμβρίου με αρχιερατική λειτουργία. Το πανηγύρι γίνετε τη παραμονή το βράδυ.
Συνεχίζοντας τη πορεία στη παραλιακή οδό συναντάμε το χωριό Απολακκιά. Στη πλατεία του χωριού, στις 16 Ιουλίου παραμονή της Αγίας Μαρίνας γίνεται πανηγύρι. Στην Αγία Μαρίνα είναι αφιερωμένη η εκκλησία του χωριού που φέρει περίτεχνα μαρμάρινα κιονόκρανα, μεταφερμένα από την ερειπωμένη παλαιοχριστιανική βασιλική της Αγίας Ειρήνης. Από την Απολακκια, κατευθυνόμενοι βορειοδυτικά προς το χωριό Μονόλιθος και κοντά στα σύνορα του Δήμου Νότιας Ρόδου με τον όμορα Δήμο Ατταβύρου, συναντάμε το ξωκλήσι του Αγίου Γεώργιου του «Κάλαμου». Στο προαύλιο του γίνεται πανηγύρι, τη παραμονή της Πεντηκοστής το βράδυ. Από εκεί μπορούμε να απολαύσουμε τη πανοραμική θέα προς τον Όρμο της Απολακκιάς που απλώνεται ολόκληρος μπροστά μας και καταλαμβάνει όλη τη δυτική παραλία του Δήμου Νότιας Ρόδου, από το «Πάνο Γιαλό» μέχρι τους «Φούρνους». Η περιοχή είναι προστατευμένη από το ευρωπαϊκό πρόγραμμα «Natura 2000». Από το προαύλιο απολαμβάνει κανείς ένα ειδυλλιακό τοπίο, ιδιαίτερα τις ώρες του δειλινού, με ήλιο να σβήνει μέσα στα τρικυμισμένα νερά του Καρπάθιου Πελάγου.
Από το Άγιο Γεώργιο τον «Κάλαμο» κατευθυνόμαστε ανατολικά προς τον Άγιο Γεώργιο το «Βάρδα» που είναι ένα αξιόλογο από αρχαιολογικής πλευράς εξωκλήσι, κτισμένο το 1290 με βυζαντινή αγιογράφηση. Ο επισκέπτης μπορεί να παρατηρήσει τις μορφές των Αγίων, με εμφανή τις σημαδεμένες κόχες των ματιών τους. Τα σημάδια αυτά προέρχονται από τους αλλόθρησκους κατακτητές του νησιού που προκειμένου να προκαλέσουν το θρησκευτικό συναίσθημα τον κατοίκων, προτιμούσαν να τυφλώνουν, αντί να καταστρέφουν τις εικόνες τους.
Συνεχίζοντας το ταξίδι μας μέσα στη πολύχρωμη χλωρίδα της ενδοχώρας, φθάνουμε στο χωριό Αρνίθα, όπου βρίσκεται η μονή του Αγίου Φιλήμονα. Είναι ένα μεταβυζαντινό μοναστήρι «Δωδεκανησιακού τύπου», κτισμένο πάνω σε παλαιότερο βυζαντινό, όπου παλαιότερα βρισκόταν αρχαίος ναός του Απόλλωνα. Με πολλά αρχιτεκτονικά μέλη και μαρμάρινα κιονόκρανα να σώζονται. Γιορτάζει στις 21 Ιουλίου και το πανηγύρι γίνεται την παραμονή 20 Ιουλίου το βράδυ.
Διασχίζοντας ένα απότομο και ανηφορικό δρομάκι νότια της Αρνίθας,, φθάνουμε στο ύψωμα «Γαρούφα». Εκεί υπάρχει ένα αξιόλογο εξωκλήσι, ενός μοναδικού Αγίου, του Αγίου Νίκων «του μετανοείτε». Η περιοχή διαθέτει καταπληκτική θέα προς τον Όρμο της Απολακκιάς, το Φράγμα της Απολακκιάς και την ενδοχώρα. Κατηφορίζοντας ένα χωματόδρομο στην απότομη νότια πλαγιά του υψώματος «Γαρούφα», στους πρόποδες του λόφου μέσα σ’ ένα άλσος από κυπαρίσσια, στη θέση «Kατακαλών», βρίσκονται οι Άγιοι «Θεόδωροι». Ένα αξιόλογο και από φυσικού κάλους και αρχαιολογικής πλευράς εξωκλήσι του 13ου αιώνα, με αξιόλογες τοιχογραφίες. Στο περίβολο του εξωκλησιού, γίνεται πανηγύρι τη Δευτέρα μετά το Πάσχα κατά τη διάρκεια της ημέρας.
Από την Αρνίθα κατευθυνόμαστε βόρια και μετά από μια διαδρομή μέσα από ένα δάσος κωνοφόρων φθάνουμε στο χωριό Ίστριος. Στην Ίστριο συναντάμε δύο θρησκευτικά μνημεία και τα δύο αφιερωμένα στον Άγιο Μερκτούριο. Το ένα είναι η εκκλησία του χωριού και το άλλο ένα εκκλησάκι του 17ου αιώνα που είναι και νεκροταφείο του χωριού. Γιοτάζουν στις 16 Αυγούστου και το πανηγύρι γίνεται τη παραμονή 15 Αυγούστου στη πλατεία του χωριού.
Ανηφορίζοντας και σε υψόμετρο 320 μέτρων φθάνουμε στο χωριό Προφύλια. Στη πλατεία του χωριού συναντάμε το εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου του 16ου αιώνα, με αξιόλογη αγιογράφηση λαϊκής τέχνης. Σε μια δε απ’ αυτές απεικονίζει τη Παναγία να γνέθει μαλλί και να νανουρίζει το Χρηστό στη κούνια. Στα νότια της Προφύλια μέσα σε ένα δάσος κωνοφόρων βρίσκεται το εκκλησάκι του Αγίου. Ιωάννη του Πρόδρομου «Μύρανος» που γιορτάζει στις 29 Αυγούστου και τη παραμονή 28 Αυγούστου το βράδυ γίνεται πανηγύρι.
Επιστρέφοντας στη κεντρική οδό και κατευθυνόμενοι ανατολικά, συναντάμε το εξωκλήσι της Παναγίας «Γαλατουσας». Μια σπάνια εικόνα του 14ου αιώνα που φυλάγεται για ασφάλεια στην εκκλησία του χωριού Βάτι. Η εικόνα αυτή παρουσιάζει την Παναγία να προτάσσει το στήθος της για να θηλάσει το Χριστό. Στη πλατεία του χωριού γίνεται και πανηγύρι στις 15 Αυγούστου που γιορτάζει η Παναγία. Στα νότια του Βατίου, ακλουθώντας ένα χωματόδρομο φθάνουμε σ’ ένα ύψωμα όπου βρίσκεται το εξωκλήσι του Αρχάγγελου Μιχαήλ του «Παραλιμνιότη» που είναι Δωδεκανησιακού τύπου κτισμένο πάνω σε παλαιότερο βυζαντινό. Το τοπίο εκτός από την ηρεμία, διαθέτει και μια πανοραμική θέα προς την ενδοχώρα. Προς τιμή του γίνετε πανηγύρι το πρώτο Σάββατο του Σεπτεμβρίου. Ανατολικά του Βατίου, ανάμεσα σε αιωνόβιους ελαιώνες με γιγάντιους κορμούς που οι χαρακιές των αιώνων κάνουν την όψη τους να φαίνεται μυθική και κάτω από ένα χαρακτηριστικό ανεμόμυλο, βρίσκεται το εξωκλήσι του Αγίου Γεωργίου. Κτισμένο το 14ο αιώνα με αξιόλογες τοιχογραφίες λαϊκής τέχνης. Δίπλα από το εξωκλήσι σε ξεχωριστό περίβολο, βρίσκεται το νεκροταφείο του χωριού.
Συνεχίζοντας τη πορεία μας ανατολικά, φθάνουμε πάλι στο κέντρο του Δήμου Νότιας Ρόδου, στο χωριό Γεννάδι.
Έτσι ολοκληρώσαμε το ταξίδι μας, σ’ ένα τόπο με έντονο θρησκευτικό συναίσθημα των κατοίκων του από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα που διαμόρφωσε το χαρακτήρα τους, καθόρισε την ηθική τους και έβαλε φραγμούς στους λογισμούς και στα πάθη τους.
Ένας τόπος που η γη του είναι φτωχή για να κάνει τον άνθρωπο σκλάβο της, ο ουρανός όμως απέραντος, για να διαβάζει μέσα σ’ αυτόν την απεραντοσύνη.
(Κείμενα του Βλάση Φακιόλη)